‘‘อยญฺจ ปุคฺคโล โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน อสฺส, กปฺปสฺส จ อุฑฺฑยฺหนเวลา อสฺส, เนว ตาว กปฺโป อุฑฺฑยฺเหยฺย, ยาวายํ ปุคฺคโล น โสตาปตฺติผลํ สจฺฉิกโรติ, อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ฐิตกปฺปีฯ สพฺเพปิ มคฺคสมงฺคิโน ปุคฺคลา ฐิตกปฺปิโน’’ติ (ปุ. ป. 17)ฯ

สมาธินา เตน สโม น วิชฺชตีติ เตน พุทฺธเสฏฺฐปริวณฺณิเตน สุจินา อานนฺตริกสมาธินา สโม รูปาวจรสมาธิ วา อรูปาวจรสมาธิ วา โกจิ น วิชฺชติฯ กสฺมา? เตสํ ภาวิตตฺตา ตตฺถ ตตฺถ พฺรหฺมโลเก อุปปนฺนสฺสาปิ ปุน นิรยาทีสุปิ อุปปตฺติสมฺภวโต, อิมสฺส จ อรหตฺตสมาธิสฺส ภาวิตตฺตา อริยปุคฺคลสฺส สพฺพูปปตฺติสมุคฺฆาตสมฺภวโตฯ ตสฺมา สุตฺตนฺตเรปิ วุตฺตํ – ‘‘ยาวตา, ภิกฺขเว, ธมฺมา สงฺขตา…เป.… อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค, เตสํ อคฺคมกฺขายตี’’ติอาทิ (อ. นิ. 4.34; อิติวุ. 90)ฯ

เอวํ ภควา อานนฺตริกสมาธิสฺส อญฺเญหิ สมาธีหิ อสมตํ วตฺวา อิทานิ ปุริมนเยเนว มคฺคธมฺมรตนสฺส อสทิสภาวํ นิสฺสาย สจฺจวจนํ ปยุญฺชติ ‘‘อิทมฺปิ ธมฺเม…เป.… โหตู’’ติฯ ตสฺสตฺโถ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ อิมิสฺสาปิ คาถาย อาณา โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาเฬสุ อมนุสฺเสหิ ปฏิคฺคหิตาติฯ

เย ปุคฺคลาติคาถาวณฺณนา

[6] เอวํ มคฺคธมฺมคุเณนาปิ สจฺจํ วตฺวา อิทานิ สงฺฆคุเณนาปิ วตฺตุมารทฺโธ ‘‘เย ปุคฺคลา’’ติฯ ตตฺถ เยติ อนิยเมตฺวา อุทฺเทโสฯ ปุคฺคลาติ สตฺตาฯ อฏฺฐาติ เตสํ คณนปริจฺเฉโทฯ เต หิ จตฺตาโร จ ปฏิปนฺนา จตฺตาโร จ ผเล ฐิตาติ อฏฺฐ โหนฺติฯ สตํ ปสตฺถาติ สปฺปุริเสหิ พุทฺธปจฺเจกพุทฺธพุทฺธสาวเกหิ อญฺเญหิ จ เทวมนุสฺเสหิ ปสตฺถาฯ กสฺมา? สหชาตสีลาทิคุณโยคาฯ เตสญฺหิ จมฺปกวกุลกุสุมาทีนํ สหชาตวณฺณคนฺธาทโย วิย สหชาตา สีลสมาธิอาทโย คุณา, เตน เต วณฺณคนฺธาทิสมฺปนฺนานิ วิย ปุปฺผานิ เทวมนุสฺสานํ สตํ ปิยา มนาปา ปสํสนียา จ โหนฺติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘เย ปุคฺคลา อฏฺฐสตํ ปสตฺถา’’ติฯ

อถ วา เยติ อนิยเมตฺวา อุทฺเทโสฯ ปุคฺคลาติ สตฺตาฯ อฏฺฐสตนฺติ เตสํ คณนปริจฺเฉโทฯ เต หิ เอกพีชี โกลํโกโล สตฺตกฺขตฺตุปรโมติ ตโย โสตาปนฺนาฯ

กามรูปารูปภเวสุ อธิคตผลา ตโย สกทาคามิโนฯ เต สพฺเพปิ จตุนฺนํ ปฏิปทานํ วเสน จตุวีสติฯ อนฺตราปรินิพฺพายี, อุปหจฺจปรินิพฺพายี, สสงฺขารปรินิพฺพายี, อสงฺขารปรินิพฺพายี, อุทฺธํโสโต, อกนิฏฺฐคามีติ อวิเหสุ ปญฺจฯ ตถา อตปฺปสุทสฺสสุทสฺสีสุ ฯ อกนิฏฺเฐสุ ปน อุทฺธํโสตวชฺชา จตฺตาโรติ จตุวีสติ อนาคามิโนฯ สุกฺขวิปสฺสโก สมถยานิโกติ ทฺเว อรหนฺโตฯ จตฺตาโร มคฺคฏฺฐาติ จตุปญฺญาสฯ เต สพฺเพปิ สทฺธาธุรปญฺญาธุรานํ วเสน ทิคุณา หุตฺวา อฏฺฐสตํ โหนฺติฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ

จตฺตาริ เอตานิ ยุคานิ โหนฺตีติ เต สพฺเพปิ อฏฺฐ วา อฏฺฐสตํ วาติ วิตฺถารวเสน อุทฺทิฏฺฐปุคฺคลา สงฺเขปวเสน โสตาปตฺติมคฺคฏฺโฐ ผลฏฺโฐติ เอกํ ยุคํ, เอวํ ยาว อรหตฺตมคฺคฏฺโฐ ผลฏฺโฐติ เอกํ ยุคนฺติ จตฺตาริ ยุคานิ โหนฺติฯ เต ทกฺขิเณยฺยาติ เอตฺถ เตติ ปุพฺเพ อนิยเมตฺวา อุทฺทิฏฺฐานํ นิยเมตฺวา นิทฺเทโสฯ เย ปุคฺคลา วิตฺถารวเสน อฏฺฐ วา, อฏฺฐสตํ วา, สงฺเขปวเสน จตฺตาริ ยุคานิ โหนฺตีติ วุตฺตา, สพฺเพปิ เต ทกฺขิณํ อรหนฺตีติ ทกฺขิเณยฺยาฯ ทกฺขิณา นาม กมฺมญฺจ กมฺมวิปากญฺจ สทฺทหิตฺวา ‘‘เอส เม อิทํ เวชฺชกมฺมํ วา ชงฺฆเปสนิกํ วา กริสฺสตี’’ติ เอวมาทีนิ อนเปกฺขิตฺวา ทิยฺยมาโน เทยฺยธมฺโม, ตํ อรหนฺติ นาม สีลาทิคุณยุตฺตา ปุคฺคลา, อิเม จ ตาทิสา, เตน วุจฺจนฺติ ‘‘เต ทกฺขิเณยฺยา’’ติฯ

สุคตสฺส สาวกาติ ภควา โสภเนน คมเนน ยุตฺตตฺตา, โสภนญฺจ ฐานํ คตตฺตา, สุฏฺฐุ จ คตตฺตา, สุฏฺฐุ เอว จ คทตฺตา สุคโต, ตสฺส สุคตสฺสฯ สพฺเพปิ เต วจนํ สุณนฺตีติ สาวกาฯ กามญฺจ อญฺเญปิ สุณนฺติ, น ปน สุตฺวา กตฺตพฺพกิจฺจํ กโรนฺติ, อิเม ปน สุตฺวา กตฺตพฺพํ ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปตฺติํ กตฺวา มคฺคผลานิ ปตฺตา, ตสฺมา ‘‘สาวกา’’ติ วุจฺจนฺติฯ เอเตสุ ทินฺนานิ มหปฺผลานีติ เอเตสุ สุคตสาวเกสุ อปฺปกานิปิ ทานานิ ทินฺนานิ ปฏิคฺคาหกโต ทกฺขิณาวิสุทฺธิภาวํ อุปคตตฺตา มหปฺผลานิ โหนฺติฯ ตสฺมา สุตฺตนฺตเรปิ วุตฺตํ –

‘‘ยาวตา , ภิกฺขเว , สงฺฆา วา คณา วา ตถาคตสาวกสงฺโฆ, เตสํ อคฺคมกฺขายติ, ยทิทํ จตฺตาริ ปุริสยุคานิ อฏฺฐ ปุริสปุคฺคลา, เอส ภควโต สาวกสงฺโฆ…เป.… อคฺโค วิปาโก โหตี’’ติ (อ. นิ. 4.34; 5.32; อิติวุ. 90)ฯ

เอวํ ภควา สพฺเพสมฺปิ มคฺคฏฺฐผลฏฺฐานํ วเสน สงฺฆรตนสฺส คุณํ วตฺวา อิทานิ ตเมว คุณํ นิสฺสาย สจฺจวจนํ ปยุญฺชติ ‘‘อิทมฺปิ สงฺเฆ’’ติฯ ตสฺสตฺโถ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ อิมิสฺสาปิ คาถาย อาณา โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาเฬสุ อมนุสฺเสหิ ปฏิคฺคหิตาติฯ

เย สุปฺปยุตฺตาติคาถาวณฺณนา

[7] เอวํ มคฺคฏฺฐผลฏฺฐานํ วเสน สงฺฆคุเณน สจฺจํ วตฺวา อิทานิ ตโต เอกจฺจานํ ผลสมาปตฺติสุขมนุภวนฺตานํ ขีณาสวปุคฺคลานํเยว คุเณน วตฺตุมารทฺโธ ‘‘เย สุปฺปยุตฺตา’’ติฯ ตตฺถ เยติ อนิยมิตุทฺเทสวจนํฯ สุปฺปยุตฺตาติ สุฏฺฐุ ปยุตฺตา, อเนกวิหิตํ อเนสนํ ปหาย สุทฺธาชีวิตํ นิสฺสาย วิปสฺสนาย อตฺตานํ ปยุญฺชิตุมารทฺธาติ อตฺโถฯ อถ วา สุปฺปยุตฺตาติ สุวิสุทฺธกายวจีปโยคสมนฺนาคตา, เตน เตสํ สีลกฺขนฺธํ ทสฺเสติฯ มนสา ทฬฺเหนาติ ทฬฺเหน มนสา, ถิรสมาธิยุตฺเตน เจตสาติ อตฺโถฯ เตน เตสํ สมาธิกฺขนฺธํ ทสฺเสติฯ นิกฺกามิโนติ กาเย จ ชีวิเต จ อนเปกฺขา หุตฺวา ปญฺญาธุเรน วีริเยน สพฺพกิเลเสหิ กตนิกฺกมนาฯ เตน เตสํ วีริยสมฺปนฺนํ ปญฺญกฺขนฺธํ ทสฺเสติฯ

โคตมสาสนมฺหีติ โคตฺตโต โคตมสฺส ตถาคตสฺเสว สาสนมฺหิฯ เตน อิโต พหิทฺธา นานปฺปการมฺปิ อมรตปํ กโรนฺตานํ สุปฺปโยคาทิคุณาภาวโต กิเลเสหิ นิกฺกมนาภาวํ ทสฺเสติฯ เตติ ปุพฺเพ อุทฺทิฏฺฐานํ นิทฺเทสวจนํฯ ปตฺติปตฺตาติ เอตฺถ ปตฺตพฺพาติ ปตฺติ, ปตฺตพฺพา นาม ปตฺตุํ อรหา, ยํ ปตฺวา อจฺจนฺตโยคกฺเขมิโน โหนฺติ, อรหตฺตผลสฺเสตํ อธิวจนํ, ตํ ปตฺติํ ปตฺตาติ ปตฺติปตฺตาฯ อมตนฺติ นิพฺพานํฯ วิคยฺหาติ อารมฺมณวเสน วิคาหิตฺวาฯ ลทฺธาติ ลภิตฺวาฯ มุธาติ อพฺยเยน กากณิกมตฺตมฺปิ พฺยยํ อกตฺวาฯ นิพฺพุตินฺติ ปฏิปฺปสฺสทฺธกิเลสทรถํ ผลสมาปตฺติํฯ ภุญฺชมานาติ อนุภวมานาฯ กิํ วุตฺตํ โหติ? เย อิมสฺมิํ โคตมสาสนมฺหิ สีลสมฺปนฺนตฺตา สุปฺปยุตฺตา, สมาธิสมฺปนฺนตฺตา มนสา ทฬฺเหน, ปญฺญาสมฺปนฺนตฺตา นิกฺกามิโน , เต อิมาย สมฺมาปฏิปทาย อมตํ วิคยฺห มุธา ลทฺธา ผลสมาปตฺติสญฺญิตํ นิพฺพุติํ ภุญฺชมานา ปตฺติปตฺตา นาม โหนฺตีติฯ